ДАВЛАТ БОЖИ: У ҚАНДАЙ ТАРТИБДА УНДИРИЛАДИ?

Аввало шуни айтиш керакки, мамлакатимизда давлат божига оид муносабатлар амалдаги Солиқ кодекси, Иқтисодий процессуал кодекси ва давлат божи тўғрисидаги бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Солиқ кодексининг 328-моддасида қайси ҳужжатлардан ва қандай асосда давлат божи ундирилиши белгилаб қўйилган.

Давлат божи нима?

Бу саволга жавобан шуни айтиш керакки, давлат божи — амалга оширилган қатор хизматлар, хусусан, суд томонидан даъво аризалари ва бошқа ҳужжатларнинг қабул қилиниши, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш, қатор ҳужжатларни бериш, шунингдек, махсус ҳу­қуқни берганлик учун ундириладиган тўловдир.

Қонун ҳужжатларида божларнинг учта тури ажратиб кўр­­­­­сатилган.

Булар — давлат божи, божхона тўлови ва рўй­хатга олиш божи.

Давлат божи қандай тартибда ундирилади?

Солиқ кодексининг 328-моддаси 2-бандига мувофиқ, иқтисодий судлар томонидан давлат божи қуйидагилардан ундирилади:

– иқтисодий судларга бе­ри­ладиган даъво аризаларидан;

– ташкилотлар ва фуқароларни банкрот деб топиш тўғ­рисидаги аризалардан;

– низо предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилувчи учинчи шахс сифатида ишга киришиш ҳақи­даги аризалардан;

– иқтисодиёт соҳасида юри­дик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳу­­­­қуқ­лари юзага келиши, ўз­гариши ёки бекор бўлиши учун аҳа­мият­га эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги аризалардан;

– иқтисодий суднинг ҳал қи­лув қарорлари, иш юритишни ту­гатиш ҳақидаги, даъвони кўр­­­­­­масдан қолдириш тўғрисидаги, суд жарималарини солиш ҳа­қидаги ажримлар устидан бериладиган апелляция, кассация ва назорат шикоятларидан;

– ҳакамлик судининг ҳал қи­лув қарорлари юзасидан низолашиш тўғрисидаги, ҳа­камлик су­дининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш ҳақидаги аризалардан;

– ҳакамлик судининг ҳал қи­лув қарорлари юзасидан низолашиш тўғрисидаги, ҳа­камлик су­дининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш ҳақидаги иш­лар бўйича иқтисодий суд ажримлари устидан бериладиган апелляция, кассация ва на­зорат шикоятларидан;

– чет давлат суди ёки арбитражининг ҳал қилув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш тўғ­рисидаги аризалардан;

– чет давлат суди ёки арбитражининг ҳал қилув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш ҳа­­қидаги ишлар бўйича суд аж­­римлари устидан бериладиган апелляция, кассация ва назорат шикоятларидан;

шунингдек, иқтисодий судлар томонидан ҳужжатларнинг дубликатлари ва кўчирма нусхаларини берганлик учун.

Солиқ кодексининг 326-моддаси учинчи қисмига мувофиқ, давлат божининг ставкалари Ва­зирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 3 ноябрдаги қарори билан тасдиқланган «Давлат бо­жи ставкалари»нинг 2-бандига мувофиқ иқтисодий судларга бериладиган даъво аризаларидан ва иқтисодий суднинг қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳақидаги аризаларидан қуйидаги тартибда давлат бо­жи ундирилади:

а) мулкий тусдаги даъво ари­заларидан — даъво баҳосининг 2 фоизи миқдорида, лекин энг кам ойлик иш ҳақи­дан кам бўлмаган миқдорда;

б) мулкка оид бўлмаган тусдаги даъво аризаларидан — энг кам ойлик иш ҳақининг 10 баравари миқдорида;

в) банкротлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақидаги аризалардан — энг кам ойлик иш ҳа­қи­нинг 3 баравари миқдорида;

г) хўжалик шартномаларини тузиш, ўзгартиш ёки бе­кор қилиш вақтида келиб чиқувчи низолар бўйича даъво аризаларидан — энг кам ойлик иш ҳақининг 10 баравари миқдорида;

д) апелляция, кассация ва назорат шикоятларидан — биринчи инстанцияда кўриб чиқиш учун ариза берилганда тў­ланадиган ставканинг 50 фои­зи, мулкий тусдаги низолар бў­йича эса, низолашаётган суммадан келиб чиққан ҳолда ҳи­собланган ставкалар;

е) суд ҳужжатларининг дубликатларини ҳамда томонлар ва ишда қатнашувчи бош­қа шахсларнинг илтимосларига биноан иқтисодий суд томонидан ишлардан бериладиган бошқа ҳужжатларнинг нусхаларини бериш тўғ­рисидаги аризалардан — ҳужжатнинг ҳар бир бети учун энг кам иш ҳа­қи­нинг 10 фоизи миқдорида;

ж) ҳакамлик суди қарорларини мажбурий ижро этиш учун иж­ро варақасини бериш тўғ­риси­даги аризалардан, шу­нинг­дек, ҳакамлик суди қа­рорларини бекор қилиш тўғ­рисидаги аризалардан — энг кам ойлик иш ҳақининг 2 баравари миқдорида.

Давлат божини тўлашда қандай чегирмалар белгиланиши мумкин?

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 18 майдаги қаро­­­ри билан «Давлат божи ставкалари ҳақида»ги ҳукумат қарорига қўшимча ва ўзгартишлар киритилди. Мазкур қа­рорга берилган изоҳда қайд этилишича, кичик бизнес ва ху­сусий тадбиркорлик субъектлари амалга оширадиган тадбиркорлик фаолияти доирасида судларга мурожаат қилишда «Давлат божи ставкалари» 2-банди «а» — «г» ва «е» кичик бандларида кўрсатилган ставканинг 50 фоизи миқдорида давлат божи тўлайди.

Бунда кичик бизнес субъект­­­ларининг мақоми даъво аризасига илова қилинадиган иқ­тисодий судга мурожаат қи­линган санадан кўпи билан ўт­тиз кун олдинги сана қайд этилган статистика органи ёки давлат солиқ хизмати органининг маълумотномаси билан тасдиқланиши лозим. Якка тартибдаги тадбиркорлар бундан мустасно.

Агар иқтисодий судга мурожаат қилишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъекти томонидан белгиланган ставканинг 50 фоизи миқдорида давлат божи тў­ланган бў­либ, даъво талаблари қаноатлантирилганда иш­ни кўриш на­тижаси бўйича жавобгардан ундириладиган давлат божининг миқдори даъвогар томонидан тўлаб чиқилган сумма би­лан чегараланади. Даъво рад этилган тақдирда, давлат божи даъвогардан қўшимча равишда ундирилмайди.

Иқтисодий судга мурожаат қилишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектига давлат божи тўлашни кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тў­лаш ҳуқуқи берилган бўлса, давлат божи ишни кўриш натижаси бўйича тегишли тарафдан белгиланган ставканинг 50 фоизи миқдорида ундирилади. Бу норма Иқтисодий процессуал кодекснинг 118-моддаси биринчи қисмида белгиланган.

Ушбу ишлар бўйича апелляция, кассация ва назорат ши­коят­лари учун биринчи инс­танция судига тўланган ёки ундирилган давлат божининг 50 фоизи миқдорида бож тў­ла­нади.

Давлат божини чет эл валютасида тўлаш мумкинми?

Ўзбекистон Республикаси 1993 йил 24 декабрда Ашхобод шаҳрида имзоланган «Турли давлатларнинг хўжалик юритувчи субъектлари ўртасидаги хўжалик низоларини ҳал этишда давлат божлари миқдори ва уни ундириб олиш тартиби тўғрисида»ги Битимнинг иштирокчисидир.

Битимни имзолаган МДҲ иштирокчи-давлатларидан бирининг ҳудудида жойлашган хўжалик юритувчи субъект бош­қа давлат судига даъво билан мурожаат қилганида давлат божи ушбу Битимда белгиланган тартибда ва ставкаларда ҳисоблаб чиқилади ҳам­да тўланади.

Абдумўмин Абдуллаев,
Олий суд судьяси

Шавкат Гайбердиев,
Олий суд катта консультанти