УЙ-ЖОЙ НИЗОЛАРИ ҚОНУН ДОИРАСИДА ҲАЛ ЭТИЛСА ФУҚАРОЛАРНИНГ ҲУҚУҚ ВА МАНФААТЛАРИ ТАЪМИНЛАНАДИ

Аввало шуни айтиш керакки, амалдаги қонун талабига кўра, мулкдор, ижарачи ва уларнинг оила аъзолари ўртасида уй-жой масаласида келиб чиққан низолар суд тартибида ҳал қилинади. Бундай низолар қаторига, хусусан, уйга киритиш, уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб топиш, уйдан кўчириб чиқариш билан боғлиқ масалалар киради.

Мазкур ишлар мураккаб тоифадаги ишлар туркумига кирмаса-да, фуқаролик судлари томонидан кўриладиган ишларнинг муайян қисмини ташкил қилади. Жумладан, фуқаролик ишлари бўйича Хоразм ви­лоят судлари томонидан 2019 йилда кўрилган 9 минг 766  та фуқаролик ишининг 361 таси шу тоифадаги ишларга мансуб бўлган.

Ушбу тоифадаги ишларни кўришда моддий ва процессуал қонун нормаларини тўғри қўллаш муҳим аҳамиятга эга. Шу боис уларни судда кўриб чиқишнинг процессуал ҳусу­сият­лари қонунчиликда мустаҳкамланган. Бу борада Олий суд Пленумининг «Уй-жой низолари бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги қарори қабул қилинган.

Энг аввало, судлар уй-жой билан боғлиқ  низоларни ҳал қилишда уларни хусусий  ёки давлат уй-жой фондига  тегишли эканлигини аниқлаши лозим. Чунки уй-жойнинг ҳуқуқий мақомини аниқлаштирмасдан туриб, ушбу тоифадаги ишлар бўйича моддий ҳуқуқ нормасини қўллаш мумкин эмас.

Хусусий мулкида уйи, квартираси бўлган фуқаролар воя­га етган оила аъзоларининг розилиги билан бошқа фуқароларни турар-жойга кўчириб киритишга, жисмоний ва юридик шахсларга белгиланган тартибда ижарага беришга ҳақлидирлар.

Мазкур тоифадаги ишларни кўришнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, низоли уйда яшовчи вояга етган барча шахслар тегишлилигича ишга жалб қилинади. Шу сабабли, судлар низоли уйда яшовчи вояга етган шахсларнинг доирасини аниқлаши ва уларни судга жалб қилиш чорасини кўриши лозим.

Уйга яшаш учун киритиш ҳамда турар-жойдан фойдаланишга бўлган ҳуқуқни йў­қотган деб топиш тўғрисидаги даъволарни ҳал этиш жараёни ниҳоятда масъулиятлидир.

Бунда суд турар-жойга даъво қилувчи шахс Уй-жой кодексининг 32-моддаси 2 ва 3-қисмларида қайд этилган шахс­лар сафига кириши ёки бошқа асос бўйича уйда яшашга бўлган ҳуқуқий ҳолатларини, қандай сабабларга кўра, яшамаётгани ва даъвони тўғри ҳал қилиш учун аҳа­миятга эга бўлган бошқа ҳо­латларни аниқлаши тақозо этилади.

Шунга кўра, судлар мулкдорнинг оила аъзоларига кимлар киришини аниқлаши муҳим аҳамиятга эга.

Олий суд Пленумининг 2004 йил 21 майдаги «Уй-жой низолари бўйича суд амалиёти ҳақида»ги қарори 5-бандига кўра,  мулкдорнинг оила аъзолари деб, у билан доимий бирга яшаётган хотини (эри) ва уларнинг фарзандлари тан олинади.

Эр-хотиннинг ота-онаси, мулкдор билан доимий яшаётган оилали фарзандлари, меҳнатга қобилиятсиз боқимандалар, шунингдек, мулкдор билан доимий бирга яшаётган фуқаролар, агар улар мулкдор билан умумий хўжалик юритаётган ва унинг турар-жойига рўйхатдан ўтган бўлса, мулкдорнинг оила аъзоси деб топилиши мумкин.

Шунингдек, мулкдорнинг хотини ёки эри, болалари, ота-онасидан бошқа шахсларни оила аъзоси деб топиш масаласини ҳал этишда суд уларнинг ижарачи ва унинг оила аъзолари билан муносабатларини, умумий хўжалик юритишгани, бир-бирига ёрдам  кўрсатиб келишгани ва оилавий муносабатлари мавжудлигини гувоҳлантирувчи ҳолатларни аниқлаши зарур.

Бундан ташқари судлар уй-жойдан фойдаланиш ҳуқу­қини йўқотган деб топиш ҳақидаги даъволарни кўришда даъвони қаноатлантиришга асос бўладиган махсус даъво муддати  ўтган ё ўтмаганини аниқлаши шарт.

Чунки Уй-жой кодексининг 52-моддасига мувофиқ муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг уйларидаги турар-жойни ижарага олувчи, унинг оила аъзолари ёки ижарага олувчи билан дои­мий яшаётган фуқаролар вақтинча бўлмаганларида турар жой олти ой муддат давомида унинг ҳисобида сақланади.

Вақтинча бўлмаганида фуқароларнинг турар жойи қуйидаги ҳолларда олти ойдан ортиқ муддатга сақланиб туради:

ҳарбий хизматга чақирилганда – чақирув бўйича ҳарбий хизматни ўташнинг бутун даври мобайнида;

контракт бўйича ҳарбий хизматга кирилганда — контракт бўйича ҳарбий хизматни ўташнинг бутун даври мобайнида;

иш шароитлари ва хусусияти бўйича чет элга хизмат сафарида бўлиши ёки таълим олиши муносабати билан талабалар, докторантлар ва бош­қалар доимий яшаш жойидан вақтинча жўнаб кетганида — ушбу ишни бажариш, хизмат сафарида бўлиш ёки таълим олишнинг бутун даври мобайнида;

болалар тарбиялаш учун болалар муассасасига, қа­риндошларга ёки ҳомийларга, васийларга топширилганда — улар ушбу муассасада, қариндошлар ёки ҳомийлар, васийлар қарамоғида бўладиган бутун давр мобайнида. Бунда болалар чиқиб кетган турар жойда оиланинг бошқа аъзолари яшаш учун қолган бўлиши тақозо этилади.

Агар болалар чиқиб кетган турар жойда уларнинг оила аъзолари яшаш учун қолмаган бўлса, ушбу хона болаларнинг муассасада бўлиши муддати тугагунча ёки қа­риндошлар ёхуд ҳомийлар, васийлар қарамоғидан қайтиб келган болалар вояга етгунча бериб турилиши мумкин.

Шунингдек, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим муассасаларида ўқиш тугагунча ёхуд мамлакат Қуролли Кучларидаги ҳарбий хизмат муддати тамом бўл­гунча ушбу турар жой ижара шартномаси асосида бош­қа фуқароларга қуйидаги ҳолларда бериб турилади:

ҳомий, васий вазифасини бажариш муносабати билан жўнаб кетганда — ушбу вазифаларни бажаришнинг бутун даври мобайнида;

даволаниш учун даволаш-профилактика муассасаларига жўнаб кетилганда — даволанишда бўлган бутун давр мобайнида;

қамалганда ёки ушбу турар жойда яшаш имкониятини истисно этувчи озодликдан маҳрум этиш ёки бошқа жазо чорасига маҳкум этилганда — қамоқда бўлишнинг ёки жазони ўташнинг бутун даври мобайнида.

Бунинг учун турар жойда оиланинг бошқа аъзолари яшаш учун қолган бўлиши керак.

Агар кўрсатилган фуқаролар чиқиб кетган турар жойда уларнинг оила аъзолари яшаш учун қолмаган бўлса, бундай фуқаролар қамоқдан озод бўлгунча ёки жазони ўтаб келгунча бўлган муддатга ушбу хонани ижара шартномаси асосида бошқа шахсларга бериб турилишига йўл қўйилади.

Шахс белгиланган  муддатдан ортиқ давр мобайнида уйда бўлмаслиги оқибатида турар-жойдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб деб топилиши мумкин. Бу манфаатдор шахснинг даъвоси бўйича суд йўли билан амалга оширилади.

Агар суд шахснинг белгиланган муддатдан ортиқ даврда яшамаслигини узрли сабаблар оқибатида юзага келган деб ҳисобласа, даъвони рад этади.

Бироқ амалиётда баъзан судлар томонидан жавобгарнинг низоли уй-жойда нима сабабдан яшамасдан келганлиги аниқлаштирилмасдан тегишли ҳал қилув қарорлари чиқарилишига йўл қўйилган ҳолатлар ҳам учрайди.

Масалан, суд ўзининг ҳал қилув қарори билан туман ҳо­кимлигининг жавобгар К. Фёдоровга (исм-шарифлар ўз­гартирилган) нисбатан уй-жойдан фойдаланиш ҳуқу­қи­ни йўқотган деб топиш ҳа­қи­даги даъвосини қаноатлантирган. Даъвони қаноатлантиришга жавобгарнинг низоли уй-жойда яшамаётганлигига 1 йил бўлганлиги  асос қилиб олинган.

Бироқ биринчи инстанция суди фуқаро ҳарбий хизматга чақирилганда — чақирув бў­­йича ҳарбий хизматни ўташнинг бутун даври мобайнида вақтинча бўлмаганда турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқи сақланиб қолишини эътиборга олмаган.

К. Фёдоровнинг келтирган шикоятига асосан апелляция инстанцияси биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиб, даъвони рад қилиш ҳақида янги ҳал қилув қарори қабул қилган.

Шунинг учун судлар уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб топиш ҳақидаги ишларни кўришда Уй-жой кодексининг 2-моддаси 2-қисмида баён этилган ҳолатларга эътибор қаратиши  лозим.

Бундан ташқари мулкдорга нисбатан уй-жойда яшаш ҳуқуқини йўқотган деб топишга йўл қўйилмайди.

Шуни ҳам қайд этиш керакки, нотариал тартибда тузилган уй-жой шартномасида сотувчи ва оила аъзоларининг турар-жой рўйхатидан чиқиб кетиш муддати кўрсатилган бўлса, шу муддат тугаган кундан, муддат кўрсатилмаган бўлса, шартнома тузилган кундан эътиборан улар турар-жойдан фойдаланиш ҳуқуқи­ни йўқотган, деб ҳисобланади.

Бу борадаги низоли вазиятлар уй-жойдан чиқариш ҳақидаги ишларда кўпроқ кўзга ташланади. Мазкур тоифадаги ишларни кўриш жараёнлари ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Жумладан, Уй-жой кодексининг 80-моддаси талабига мувофиқ, хизмат турар-жойларида истиқомат қилувчи айрим тоифадаги фуқаролар  бошқа турар-жой ажратилмасдан кўчирилиши мумкин эмас. Шундан келиб чиқиб, суд бундай фуқаролар ушбу моддада кўрсатилган имтиёзга эга эканлигини аниқлаши лозим.

Бундай имтиёзга эга бўл­ган фуқаролар хизмат турар-жойларидан фақат санитария, ёнғинга қарши, техник талабларга жавоб берадиган, шу аҳоли пункти чегараси доирасида бўлган бошқа турар-жой берилиши ҳисобигагина кўчирилиши мумкин.

Суд ётоқхоналардан кўчириш тўғрисидаги  низоларни ҳал этишда жавобгар эгаллаб турган хона ётоқхона мақомига эга эканлигини текшириши зарур.

Хизмат лавозими билан боғлиқ равишда берилган ётоқхонадан чиқаришда даъвогар ва жавобгар ўртасида қандай меҳнат шартномаси тузилганлиги ва у қандай асосларга кўра бекор қилинганлигини аниқлаш лозим бўлади. Бунда судлар Уй-жой кодексининг 85-моддаси талабларини назарда тутишлари даркор.

Яъни ишни тугатган мавсумий-вақтинчалик ишчилар, муддатли меҳнат шартномаси бўйича ишловчилар, шунингдек, узрсиз сабабларга кўра, ўз ихтиёри билан ёки меҳнат интизомини бузганлиги сабабли ёки жиноят со­дир этганлиги сабабли меҳ­нат шарт­номаси бекор бўлиб ишдан бўшаганлар ҳам­да ўқув юрт­ларида ўқишни тугатганлар, ўқув юрти талабаси сафидан чиқарилганлар бошқа турар-жой берилмасдан кўчирилади.

Бошқа асослар бўйича меҳнат муносабатларини тугатган шахслар, шунингдек, Уй-жой кодексининг 80-моддасида қайд этилган шахслар, фақат ушбу кодекснинг 9-моддаси талабларига жавоб берадиган бош­қа уй ажратилган ҳолда ётоқхоналардан кўчирилиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, уй-жой низолари билан боғлиқ ишларнинг моддий ва процессуал қонун нормаларига риоя қилган ҳолда кўрилиши фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга хизмат қилади.

Отабек Маткаримов,

фуқаролик ишлари бўйича

Хоразм вилояти судининг раиси