ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ – ИНСОНПАРВАРЛИКНИНГ БЕҚИЁС НАМУНАСИ

Жамият ҳаётининг барча жабҳаларида изчил амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар замирида фуқаролар манфаатини ҳимоя қилиш, шаъни ва қадр-қимматини улуғлаш ҳамда эркин ва фаровон турмушини таъминлаш каби олийжаноб мақсадлар мужассамдир. Ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад — инсон омили экан, бугунги кунда миллий қонунчилигимиздан мустаҳкам ўрин олган ярашув институти тўғрисида алоҳида тўхталиш лозим бўлади.

Ярашув институти илк марта миллий қонунчилигимизда бундан 21 йил муқаддам жорий этилган. Яъни 2001 йил 29 августда қабул қилинган «Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбе­кистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал ко­декс­лари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўз­гартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақи­да»даги қонун асосида Жиноят кодексининг 66-1-моддасида ярашилганлиги муносабати билан шахсни жиноий жавобгарликдан озод қилиш назарда тутилган.

Мазкур ҳуқуқий институт жорий этилгандан буён қонунга киритилган ўзгартиришлар асосида такомиллаштириб келинмоқда. Натижада унинг таъсир доираси кенгайди ва қўллаш тартиби соддалаштирилди. Ҳо­зирда ярашув институти тадбиқ этиладиган Жиноят кодексининг моддалари 46 тага етганлиги ҳам фикримизга яқ­қол далилдир.

Таҳлиллар шуни кўрсатадики, ушбу институтнинг жиноят қонунчилигига киритилиши жиноий-ҳуқуқий муносабатларни эркинлаштиришда самарали восита бўлди. Ўт­ган даврда ушбу инс­титут жабрланувчининг ҳуқуқ­лари­ни ишончли ҳимоя қи­лиш, мамлакатда судланганлик ҳо­латини камайтириш, жиноий жавобгарликдан озод қилиш институтининг кенгроқ қўлланишига имкон яратди.

Ҳаёт синовидан муваффақиятли ўтган бу амалиёт эндиликда маъмурий жавобгарлик тўғ­рисидаги ишларда ҳам кенг қўл­ланилмоқда. Бунга 2021 йил 4 октябрдаги «Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига қўшимча ва ўз­гар­тишлар киритиш ҳақида»ги қонун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда.

Ярашганлиги муносабати билан шахсни маъмурий жавобгарликдан озод қилиш асослари Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 21-2-модда белгилаб қў­йилди. Янада аниқроқ айт­ганда, 12 турдаги маъмурий ҳу­­қуқбузарлик содир этган шахс ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, суд уни маъмурий жавобгарликдан озод қи­либ ишни тугатиши мумкин.

Ушбу норма Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг:

40-моддасида — туҳмат;

41-моддасида — ҳақорат қилиш;

45-моддасида — фуқароларнинг турар жойи дахл­сизлигини бузиш;

46-моддасида — фуқарога маънавий ёки моддий зарар етказиши мумкин бўлган маълумотларни ошкор этиш;

461-моддасида — шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузиш;

52-моддасида — енгил тан жароҳати етказиш;

612-моддасида — мулк­ни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш;

104-моддасида — экинзорларни пайҳон қилиш, қишлоқ хўжалик экинларининг далада тўплаб қўйилган ҳосилига зарар етказиш ёки уни йўқ қилиб юбориш, кўчатларга шикаст етказиш;

133-моддасида — транспорт воситалари ҳайдовчиларининг йўл ҳаракати қоидаларини бузиши жабр­ланувчига енгил тан жароҳати ёки анча миқдорда моддий зарар етказилишига олиб келиши;

134-моддасида — ҳайдовчиларнинг йўл ҳаракати қои­даларини бузиши транспорт воситаларининг ёки бошқа мол-мулкнинг шикастланишига олиб келиши;

183-моддасида — майда безорилик;

200-моддасида назарда тутилган ўзбошимчалик каби маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишлар бўйича ярашув шартлари бажарилган ҳолларда татбиқ этилиши мумкин.

Эслатиш жоизки, ушбу ҳуқуқбузарликни бир йил ичида такроран содир этган шахс томонларнинг ярашганлиги муносабати билан маъмурий жавобгарликдан озод қилинмайди.

Илгари биринчи марта ҳу­қуқбузарлик содир этган шахс ўз вақтида жабрланувчига етказилган моддий ва маънавий зарарни қопланган, қилмишидан чин кўнгилдан пушаймон бўлган ҳамда жабрланувчи билан ярашган тақдирда ҳам маъмурий жавобгарликдан озод қилиш тартиби қонунчиликда мавжуд эмас эди.

Лекин ҳуқуқни қўллаш амалиётида эр-хотин, қариндош-уруғ, қўни-қўшни, таниш-билиш ва ҳамкасблар ўртасида келишмовчилик рўй бергандан сўнг ўзаро ярашиб, зарарлар қопланиб, ўрталарида адоват қолмаган ҳолатлар тез-тез учраб турар, аксарият­ ҳолларда тарафлар ярашган бўлса ҳам ҳуқуқбузарлар маъмурий жазога тортилар эди. Табиийки, бу яқин инсонлар орасида адоват давом этишига, уларнинг муносабатларига совуқлик тушишига сабаб бўларди.

Эндиликда қонунчиликда ярашув институтининг жорий этилиши натижасида бу ка­би салбий оқибатларнинг олди олинади.

Фикримизча, ярашув инс­титутининг қонунларимиздан мустаҳкам ўрин эгаллаб, амалда кенг қўлланиб келаётганининг асосий сабаби ундаги инсонпарварлик ва одиллик тамойиллари олийҳиммат халқимизнинг кечиримлилик, бағрикенглик ка­би фазилатларига уйғунлиги билан изоҳланади. Шуни таъкидлаш керакки, жиноят ва ҳуқуқбузарлик содир этган шахснинг жабрланувчи билан ярашганлиги туфайли жавобгарликдан озод қилиниши нафақат унинг ўзи, балки яқинлари учун ҳам катта маънавий ва тарбиявий аҳа­мият касб этади.

Буни қуйидаги маъмурий ишлар мисолида ҳам кўриш мумкин.

А. турмуш ўртоғи Х. билан ўзаро келишмовчилик оқибатида жанжаллашиб, унинг юзига мушти билан уриб, енгил шикаст етказган.

Судда А. айбига иқрор ва қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлиб, жабрланувчидан кечирим сўраб, ярашганини маълум қилган.

Жиноят ишлари бўйича Чирчиқ шаҳар судининг 2022 йил 7 июндаги қарорига кўра, тарафлар ярашганлиги муносабати би­лан А. га нисбатан қўзғатилган маъмурий ҳуқуқ­бузарликка оид иш тугатилиб, у жавобгарликдан озод қилинган.

Яна бир фуқаро Д. қўшниси Ж. билан арзимаган сабабга кўра, жанжаллашиб, уни ҳақорат қилган. Ке­йин­чалик А. қилмишидан пушаймон бўлиб, жабрланувчи билан ярашиб, етказилган зарарни қоплаган.

Шу сабабли, суднинг қарорига кўра, Ж. маъмурий жавобгарликдан озод қилинган.

Ярашув ҳуқуқий институтининг ижобий самараси тўғ­рисида суд амалиётидан бунга ўхшаш яна кўплар мисолларни келтириш мумкин.

Хулоса шуки, миллий қадриятларимизни ўзида мужассам этган ушбу ҳуқуқий инс­титутнинг ҳуқуқни қўллаш амалиётидаги ўрни ва аҳа­мияти беқиёсдир. Ярашув инс­титути моҳият-эътибори билан фуқароларнинг ҳақ-ҳу­қуқларини таъминлашга хизмат қилмоқда.

Хайруллохон Камолов,

жиноят ишлари бўйича

Чирчиқ шаҳар суди раиси